Deze serie is al begonnen. U kunt zich nog steeds inschrijven. Dan ontvangt u zo snel mogelijk, maar in ieder geval op de eerstvolgende werkdag, een link om eerdere afleveringen terug te kijken.
De Tempeliers, de Johanniters en de Duitse Orde, een geschiedenis van tien eeuwen
Hans Mol en Renger de Bruin, twee historici die zich al lang bezig houden met de geestelijke ridderorden (Tempeliers, Johanniters en Duitse Orde) geven voor Historizon een zesdelige cursus over dit bijzondere fenomeen, dat begint tijdens de Kruistochten in de elfde eeuw en doorloopt tot het heden. Hans Mol neemt het middeleeuwse deel voor zijn rekening, met het ontstaan van de orden tijdens de Kruistochten, de strijd van de Tempeliers in het Heilige Land en hun ondergang aan het begin van de 14e eeuw, de successen van de Duitse Orde in het Oostzeegebied en de strijd van de Johanniters tegen de Turken vanuit Rhodos. Hij besteedt veel aandacht aan de Europese bezittingen waarmee de strijd werd gefinancierd. In de 16e eeuw veranderde de situatie voor de orden ingrijpend, met de Reformatie. Renger de Bruin neemt dan het stokje over. Hij laat zien hoe de orden zich aan de nieuwe situatie aanpasten. De volgende bedreiging voor de orden kwam met de Franse Revolutie, maar ook die uitdaging kwamen de orden te boven. In de laatste aflevering wordt de lijn naar het heden doorgetrokken.
De serie van zes lezingen is vanaf april 2022 wekelijks op dinsdagavond te volgen.
Aflevering 1, dinsdag 5 april 2022, 19:30 uur
Vroege geschiedenis van de ordes, Kruistochten – Hans Mol
Hier staan de Kruistochten centraal, de pogingen die tussen 1096 en 1291 werden ondernomen om het Heilige Land te veroveren op islamitische heersers. Kort na de Eerste Kruistocht werden twee geestelijke ridderorden opgericht, de Tempeliers en de Johanniters. Hun leden waren ridders, maar zij hadden ook de monniksgeloften van armoede, kuisheid en gehoorzaamheid afgelegd. Zij vormden de elitetroepen in de verdediging van de kruisvaarderstaten, die na 1100 waren ontstaan. Van hen hadden de Johanniters daarnaast tot taak het verzorgen van zieken en gewonden, vandaar dat zij ook Hospitaalridders werden genoemd. Tijdens de Derde Kruistocht (1189-1192) werd een derde orde opgericht, de Duitse Orde, waarvan de leden vooral uit het Duitse Rijk kwamen, waar de beide andere orden vooral in Frankrijk, Italië en Engeland rekruteerden. De strijd van de kruisvaarders in het Midden-Oosten verliep steeds moeizamer. Met de val van Akko in 1291 kwam er een einde aan.
Aflevering 2, Dinsdag 12 april, 19:30 uur
Nieuwe perspectieven na 1291 – Hans Mol
Latere pogingen om het Heilige Land te heroveren liepen op niets uit. De geestelijke ridderorden moesten een andere machtsbasis zien te vinden en hun missie opnieuw definiëren. De Tempeliers slaagden daarin niet: de leden werden van ketterij en wangedrag beschuldigd en de orde werd opgeheven. De Johanniters vertrokken via Cyprus naar Rhodos, van waar zij strijd leverden met de oprukkende Turken. Een Turkse poging om Rhodos te veroveren mislukte in 1480. De Duitse Orde was al vroeg met een missie in het Oostzeegebied begonnen, waar zij de polytheïstische volkeren onderwierp en onder dwang tot het christendom bekeerde. Zij stichtte eigen Ordestaten, te weten Pruisen (nu in Polen, Litouwen en de Russische enclave Kaliningrad gelegen) en Lijfland (de huidige staten Estland en Letland). De hoofdzetel van de Duitse Orde was vanaf 1309 het kasteel Marienburg (nu Malbork) en na 1457 Koningsbergen (het huidige Kaliningrad). De ordestaat groeide in de 13e en 14e eeuw, maar met de verloren Slag bij Tannenberg (1410), tegen het verenigde Polen-Litouwen, zette de neergang in.
Aflevering 3, Dinsdag 19 april, 19:30 uur
Financiering van de strijd door beleggingen in Europa – Hans Mol
De strijd in het Midden-Oosten en aan de Oostzee werd gefinancierd uit de opbrengst van bezittingen in heel Europa. Deze waren geschonken door edelen en rijke burgers, uit sympathie voor de missie, ter bevordering van het eigen zielenheil en soms om een kruisvaardergelofte af te kopen. De Johanniters waren afkomstig uit tal van landen, waar de bezittingen ook lagen. Zij waren georganiseerd in ‘tongen’ (Frankrijk, Engeland, Italië etc.), die op Rhodos hun eigen ‘herberg’ hadden. Aan het hoofd stond een grootmeester.
De bezittingen van de Duitse Orde lagen hoofdzakelijk binnen het Duitse Rijk, verdeeld over twaalf balijen. Iedere balije bestond weer uit een aantal commanderijen, geleid door een commandeur. Aan het hoofd van een balije stond een landcommandeur. De balijen in het Duitse Rijk werden geleid door een Deutschmeister. De orde als geheel werd, net als de Johanniters, geleid door een grootmeester (Hochmeister), die tevens het Ordeland Pruisen bestuurde.
In de Lage Landen was eerst sprake van een gezamenlijke balije van de noordelijke en de zuidelijke Nederlanden onder een magister partium inferiorum (meester der Nederlanden), maar in de 14e eeuw ontstond een zelfstandige Balije van Utrechtg, gevestigd in het Duitse Huis aan de Utrechtse Springweg, dat tussen 1346 en 1358 werd gebouwd en in de loop van de 15e eeuw nog werd uitgebreid.
Aflevering 4, Dinsdag 26 april, 19:30 uur
Ingrijpende veranderingen in de 16e eeuw – Renger de Bruin
In de 16e eeuw vonden ingrijpende veranderingen plaats. De Johanniters werden in 1523 van Rhodos verdreven en kregen van keizer Karel V het eiland Malta, dat in 1565 vergeefs belegerd werd door de Turken. Op Malta resideerde de grootmeester en hadden de tongen hun eigen ‘herberg’. De missie bleef het bestrijden van de Turken op de Middellandse Zee. Naar de nieuwe vestigingsplaats werd de orde veelal aangeduid als Maltezer Orde of Orde van Malta.
De grootmeester van de Duitse Orde begon in 1525 voor zichzelf: hij werd protestants, brak met de orde en vormde het resterende ordegebied Pruisen om tot zijn eigen hertogdom. De Deutschmeister werd door Karel V tot waarnemend grootmeester benoemd. In 1561 werd ook Lijfland geseculariseerd. Enkele balijen in het Duitse Rijk werden protestants, maar bleven binnen het verband van de orde.
De Balije van Utrecht bleef in eerste instantie katholiek, maar omarmde onder politieke druk het protestantisme en hief zelfs de celibaatsverplichting op, wat een breuk met de grootmeester betekende. De Johanniter Orde in de nieuwe Republiek der Verenigde Nederlanden nam de bocht naar het protestantisme niet en werd opgeheven en onteigend.
Aflevering 5, Dinsdag 3 mei, 19:30 uur
Balije van Utrecht als protestantse orde – Renger de Bruin
Pogingen om de breuk tussen de Balije van Utrecht en de grootmeester te helen liepen op niets uit, waarbij de celibaatskwestie onoverkomelijk bleek. De balije ging door als een zelfstandige instelling van protestantse, meestal gehuwde edelen. De toetredingseis van vier adellijke kwartieren (alle vier de grootouders van adel) maakte het lidmaatschap zeer exclusief. Het was niet alleen prestigieus, maar ook lucratief. Dat werd het nog meer toen de balije rond 1760 na een ingrijpende reorganisatie heel winstgevend werd.
Aan de voorspoed kwam een einde toen Franse troepen in 1795 de Nederlandse Republiek veroverden. Zes jaar eerder was in Frankrijk een revolutie uitgebroken, die zich tegen de macht van de adel en de katholieke kerk richtte en dus ook tegen de geestelijke ridderorden. Hun bezittingen in Frankrijk en de veroverde gebieden werden geconfisqueerd. In 1798 bezette generaal Napoleon Bonaparte het eiland Malta en maakte een einde aan de Johanniter Orde. De Duitse Orde kwam steeds verder in de knel en in 1809 hief Napoleon deze orde in Duitsland op. Twee jaar volgde de Balije van Utrecht. Het bestaan van de kruisridderorden leek na zeven eeuwen voorbij te zijn.
Aflevering 6, Dinsdag 10 mei, 19:30 uur
Doorstart naar moderne charitatieve ordes – Renger de Bruin
De val van Napoleon, bezegeld door de Slag bij Waterloo (1815), openende de mogelijkheid tot herstel. Koning Willem I maakte al in 1815 de opheffing van de Balije van Utrecht ongedaan. In 1834 beëindigde de Oostenrijkse keizer Frans I de ‘Schwebestand’ van de Balije Oostenrijk en maakte de Duitse Orde tot een Habsburgse huisorde. Bijna een halve eeuw later reactiveerde paus Leo XIII de Orde van Malta.
In Duitsland en Engeland werden protestantse Johanniter Orden heropgericht. In Nederland gebeurde dat in 1909, enkele jaren later gevolgd door een katholieke Orde van Malta. Van deze orden konden protestantse respectievelijk katholieke edelen lid worden, ongeacht de ouderdom van hun titel of de afstamming van moederszijde. De Ridderlijke Duitsche Orde Balije van Utrecht handhaafde (tot 2006) protestants adeldom van voor 1795 in vier kwartieren als toelatingscriterium.
De drie Nederlandse ridderorden hielden zich in de loop van de 20e eeuw steeds sterker bezig met charitatieve projecten en dat gold ook voor hun buitenlandse zusterorganisaties. Met de uitbouw van de verzorgingsstaat na de Tweede Wereldoorlog leken traditionele liefdadigheidsinstellingen overbodig te worden, maar de terugtredende overheid na 1980, optredende crises en een groeiende ongelijkheid in de samenleving hebben hun belang weer aanzienlijk vergroot.
Aanmelden
Deze serie is al begonnen. U kunt zich nog steeds inschrijven. Dan ontvangt u zo snel mogelijk, maar in ieder geval op de eerstvolgende werkdag, een link om eerdere afleveringen terug te kijken.